Карачаево-балкарский форум

Таулу миллетни жашауу узакъ ёмюрледен бери да къойла бла байламлыды.
Озгъан ёмюрню тарыхчыларыны жазгъанларына кёре, битеу Кавказда адам башындан таулуладан кёп къой жетген миллет болмагъанды. Таулула къойну жюрюте да, соя да бильгендиле. Биреулен алай хапар айтханды : «Къазахстанга кёчюп баргъан жыл бир къарт къазахлы таулугъа къоюн сояргъа тилейди. Кеси уа, олтуруп, анны къойну къалай сойгъанына къарап турады. Ол таулу къойну союп, тынглы жарашдыргъандан сора, къарт къазахлы : «Ой бай, сиз бизден эрттегили миллетсиз-биз алыкъа къойну алай ариу соя бильмейбиз»,-деп сеирсингенди».
Таулула къой малгъа аны жыл санына кере ат атап болгъандыла:
1.Алты айгъа дери-къозу;
2.Алты айдан бир жылгъа дери-токълу;
3.Бир жылдан эки жылгъа дери-ишек;
4.Эки жылдан юч жылгъа дери-ёнгеч;
5.Юч жылдан терт жылгъа дери-экинчи ёнгеч;
6.Терт жылдан беш жылгъа дери-ючюнчю
ёнгеч. Бирле бу жыллагъа «зада», «узада»,
«дузада» деп да айтадыла.
7.Къойгъа алты жыл толса, анга мангырамаз дейдиле.
Алай къой мангырамазгъа чыкъса, анга не эт не жюн къошулмайды.
Андан сора бир бек иги тёлюсю болгъан къойну болмаса тутмайдыла.
Къойну боюнун къыбыламагъа айландырып соядыла. Тартхан сол къулагъындан онг къулагъына этедиле, алай бичакъ богъурдагъыны ортасы бла ётсе тапха саналады. Ызы бла жырадыла да, терисин алып, ичин чыгъарадыла, ичинден жёрме этедиле. Бауурун ызлап, ичине жаусалып, неда ёпкесин, жюрегин жарашдырып, ала бла къурманлыкъ эт бишгинчи дери, шапала къонакъланы жубандыра турадыла.
Таулу тёреде союлгъан къойну жиклери бла жилик юлюшле этгендиле.
Алай этер ючюн, къойну бек алгъа жети юлюш этедиле: эки жапхакъ, эки къабыргъа, эки бут, бир а сырт сюек. Сора аладан-бир къойдан-тюрлю-тюрлю даражалары бла оналты сюек (жилик) юлюш чыгъады.
Эки жапхакътан-алты жилик: эки жауурун къалакъ, эки къысха жилик, эки базук.
Эки бутдан-сегиз жилик: эки ашыкълы жилик, эки орта жилик, терт жан сюек (эки тешикли эки къалакълы).
Эки къабыргъадан-эки жилик: биринчи юч иеги бирден ногъана жилик(бирле къабыргъа башы дейдиле); эки къабыргъалада жыйырма иеги экишер кесиледи, аладан даражалы тёрт юлюш-башлы иеги (башлы иеги деп а тёшден жетгени ючюн айтадыла); алты юлюш –даражалары азыракъ быгъын иеги.
Сырт сюек да онбеш-онсегиз юлюшге урулады: терт-беш боюн омурау, беш-алты шеше омурау, терт-беш кегей омурау, бир къулсюймез, бир къуйрукъ учу. Бойюн курмустук юлюшлеге салынмайды. Бойун омруланы экиге урсанг 20-дан артыкъ юлюш да болады сырт сюек.
Сайлагъанда, къонакъланы даражаларына кере, къойну этин тёрт тепсиге тертюшер юлюш этип салгъандыла. Нек десенг малны хар сюегини, эрттегили адетге кере, бири биринден энчи сыйы барды. Юлюшле да хар адамны таматалыгъына, кичилигине кере бериледиле.
1.Таматагъа-жауурун, къошакъгъа эки иеги, омурау, жёрмеден кесек, сохтадан кесек,
аны юсюне, юлюшге саналмай, баш жарты бла къуйрукъ учу.
2.Жауурун къошакълары бла.
3.Ногъана къошакълары бла.
4. Ногъана къошакълары бла.
5.Жан сюек(тешикли) къошакълары бла.
6.Жан сюек(тешикли) къошакълары бла.
7. Жан сюек(къалакълы) къошакълары бла.
8. Жан сюек(къалакълы) къошакълары бла.
9.Ашыкъ жилик къошакълары бла.
10. Ашыкъ жилик къошакълары бла.
11.Къысха жилик къошакълары бла.
12. Къысха жилик къошакълары бла.
13.Базук къошакълары бла.
14. Базук къошакълары бла.
15.Орта жилик къошакълары бла.
16. Орта жилик къошакълары бла.
Эт юлюшле аз болсала, терт башлы иеги къошакълары бла да салынады. Алай бла бир ораталы къой 20 адамгъа тамамлыкъ этеди.
Тиширыуланы таматасына, юлюшлеге саналмай, жаякъ, жиликледен а тийишли ашыкъ жилик, жан сюек, къысха жилик, орта жилик салынады.
Башны юсюнден айтханда, къонакъланы таматасына онг жаны бериледи. Юйден тышында къоншуда къартха неда жууукъ юлюшге башны сол жаны салынады.
Тамата, башны къолуна алып, анны бурунун эшик таба айландырып, къурманлыкъгъа алгъыш этеди. Сора бурун жанындан бир тигимчик кесип, сёзле айта, шапагъа береди. Ызы бла жаякъ жанындан тигим онг жанында олтургъаннга, сора сол жанында олтургъаннга,
андан сора, кимге сюйсе, анга береди. Баш иги бишсе сюеклери айырылып барадыла. Андан сора къонакъла къурманлыкъны ашайдыла.
Кертиси бла да шёндю дунияда къонакълагъа тепсиле бла эт юлюшле салмайдыла. Болсада къойну юлюш эте билиу халкъыбызны терен акъыллыгъын, намыс эте билиуюн ачыкълагъан адетлерибизден бириди.
Бюгюнлюкде, эт аш къангагъа салынгада, олтургъан адамла хар бири, жыл санына кёре, эт жиликлени кесине тийишлисине узалсала, адетни бузулмагъанын бельгилерле, ол ариу кёрюнюр. Къойла къуруда къурманлыкълагъа союла турсунла.

Асанланы Орусбий Мухажирни жашы. 15.11.2005жыл.

TauluSoft.narod.ru